Абдуқодир Рустам: “...истифодаи “шоҳмот” аслан ҷоиз нест”
Инак 60 ё 70 сол аст дар забони тоҷикон вожаи “шоҳмот” ҷойгузини “шатранг” ё “шатранҷ”, ки дар забони модарии мо собиқаи беш аз 1300-сола дорад, шудааст.
Бо он ки “шатранг” (“чатранг”) вожаи дахили ҳиндист, ки баъдан бо таъсири алифбо ва забони арабӣ ба “шатранҷ” бадал шуда ва “шоҳмот” аз ду бахши форсӣ (“шоҳ” ва “мот”) таркиб ёфта, чунонки Саъдӣ мефармояд:
Аз хуни пиёдае чӣ резад,
Ай бар рухи ту ҳазор шаҳ мот
аммо “шоҳмот” ба маънии истилоҳии он барои мо бегона аст ва “шатранҷ” худӣ, истифодаи “шоҳмот” бидъат аст ва “шатранҷ” дурусту савоб.
Қиссаи эҷоди шатранг машҳур аст, ки ҳакимони Ҳинд онро бисохтанд ва ба даргоҳи шоҳи Эрон бифиристоданд ва гуфтанд, агар рамзу рози ин бозиро бикушоед, чун қабл боҷатон хоҳем дод, агар не аз пардохти боҷ муъоф хоҳем буд. Ва Бузургмеҳри ҳаким рамзи ин бозиро гушод. Ва аз он замон ин бозӣ дар Эроншаҳр бо ҳамон номи ҳиндуяш марсум шуд. Вале “шоҳмот”, ки ба гуфтаи М. Фасмер аз олмонӣ ва ба таҳқиқи П. Я. Черных аз осетинӣ ба русӣ ворид шуда ва аз садаи 11 мелодӣ дар ин забон истеъмол мешуда, пас аз инқилоби булшевикон дар қатори садҳо вожаю таркиби русӣ ба забони мо дохил шуда ва вожаи ошнои “шатранҷ”-ро комилан аз истеъмол берун кардааст.
Ҳоло, бо он ки “шоҳмот” вожаи зебо ва гӯшнавоз ҳам ҳаст, гумон мекунам, мо бояд ба хотири риояти ягонагии забонамон ва пайванд, - аз сӯйе бо гузаштагонамон ва аз сӯйи дигар бо ҳамзабононамон дар Афғонистону Эрон беҳтар аст, дубора “шатранҷ”-и фаромӯшшударо ба доираи истеъмол ворид кунем.
Ва аммо чун сухан аз гузашта меравад, чи дар таълифоти илмӣ ва чи дар адабиёти бадеӣ, истифодаи “шоҳмот” аслан ҷоиз нест.
Абдуқодир РУСТАМ
(Аз саҳифаи “Дуруст бинависем”)